Usi... ed abusi dei profumi

    Nella sua descrizione, Plinio passa poi a parlare di come alle volte questa abitudine alla cura del proprio corpo sia degenerata, come nel caso del cosiddetto “Profumo Regale”, prodotto in origine per il re dei Parti, da cui appunto il nome:

Haec sunt antiquae inuentionis genera et postea officinarum furta. Nunc dicetur cumulus ipse deliciarum et summa auctoritas rei. Ergo regale unguentum, appellatum quoniam is Parthorum regibus ita temperatur, constat myrobalano, costo, amomo, cinnamo comaco, cardamomo,  nardi spica, maro, murra, casia, styrace, ladano, opobalsamo, calamo iuncoque Syriis, oenanthe, malobathro, serichato, cypro, aspalatho, panace, croco, cypiro, amaraco, loto, melle, uino. Nihilque eius rei causa in Italia uictrice omnium, in Europa uero tota praeter irim Illyricam et nardum Gallicum gignitur. Nam uinum et rosa et myrti folia oleumque communia fere omnium terrarum intellegantur.  (N.H. XIII, 2)

Proseguendo nella lettura della Naturalis Historia, apprendiamo che nell’Urbe ormai si considerava indispensabile ungersi con l’olio di mirobalani (frutti di palma provenienti dall’Egitto) per proteggere la pelle del viso e poi ammorbidirlo con un olio di mandorle profumato che spianava le rughe:

LII. Palma quae fert myrobalanum probatissima in Aegypto, ossa non habet reliquarum modo in balanis. Aluum et menses ciet in uino austero et uulnera conglutinat. (N.H. XXIII, 52)

XLVI. Myrobalanum Trogodytis et Thebaidi et Arabiae, quae Iudaeam ab Aegypto disterminat, commune est. Nascitur unguento, ut ipso nomine apparet, quo item indicatur et glandem esse. Arbor est heliotropio, quam dicemus inter herbas, simili folio, fructus magnitudine abellanae nucis (N.H. XII, 46)

XLVII. Myrobalano in unguentis similem proximumque usum habet palma in Aegypto quae uocatur adipsos, uiridis, odore mali cotonei, nullo intus ligno; colligitur enim paulo ante quam incipiat maturescere. Quod si relinquatur, phoenicobalanus uocatur, et nigrescit uescentesque inebriat. Myrobalano pretium in libras denariorum II. Institores et faecem unguenti hoc nomine appellant. (N.H. XII, 47)

Sappiamo (N.H. XIII, 4) che Nerone introdusse a Roma l’abitudine di profumare persino le piante dei piedi e che l’imperatore Caligola faceva cospargere di profumo non solo la propria stanza da bagno, ma anche quelle dei suoi servitori. Inoltre – durante le feste e le parate – persino le insegne imperiali ne erano cosparse:

Sed quosdam crassitudo maxime delectat, spissum appellantes, linique iam, non solum perfundi, gaudent. Vidimus etiam uestigia pedum tingui, quod monstrasse M. Othonem Neroni principi ferebant, quaeso ut qualiter sentiretur iuuaretque ab ea parte corporis? Nec non aliquem e priuatis audimus iussisse spargi parietes balnearum unguento, atque Gaium principem solia temperari ac, ne principale uideatur hoc bonum, et postea quendam e seruis Neronis. Maxime tamen mirum est hanc gratiam penetrasse et in castra; aquilae certe ac signa, puluerulenta illa et cuspidibus horrida, unguntur festis diebus, utinamque dicere possemus quis primus instituisset! Ita est nimirum: hac mercede corruptae orbem terrarum deuicere aquilae. Ista patrocinia quaerimus uitiis, ut per hoc ius sub casside unguenta sumantur.

Plinio, poi, proseguendo le sue considerazioni moraliste sul dispendio di denaro dei cittadini romani in beni superflui, si scaglia contro quelle donne che spendevano fino a 400 denari per libbra in profumi, solo per il piacere altrui ([ etenim ipsa ] non sentit !), e contro le spese folli in spezie importate a carissimo prezzo da Arabi, Indiani e Cinesi, che tanto pesavano sulle casse statali:

IV. Haec est materia luxus e cunctis maxume superuacui. Margaritae enim gemmaeque ad heredem tamen transeunt, uestes prorogant tempus: unguenta ilico expirant ac suis moriuntur horis. Summa commendatio eorum ut, transeunte femina, odor inuitet etiam aliud agentis. Exceduntque quadringenos denarios librae; tanti emitur uoluptas aliena; etenim odorem qui gerit, ipse non sentit. Si tamen et haec aliqua differentia signanda sunt, in M. Ciceronis monumentis inuenitur unguenta gratiora quae terram quam quae crocum sapiant, quando etiam corruptissimo in genere magis tamen iuuat quaedam ipsius uitii seueritas. Sed quosdam crassitudo maxime delectat, spissum appellantes, linique iam, non solum perfundi, gaudent. (N.H. XIII, 4)

Verum Arabiae etiamnum felicius mare est: ex illo namque margaritas mittit, minimaque computatione milies centena milia sestertium annis omnibus India et Seres et paeninsula illa imperio nostro adimunt: tanti nobis deliciae et feminae constant. Quota enim portio ex illis ad deos, quaeso, iam uel ad inferos pertinet?  (N.H. XII, 41)

I richiami di Plinio contro gli eccessi nell’uso di profumi ed unguenti di ogni genere, cui abbiamo accennato, erano condivisi dalla maggior parte dei letterati, come era logico prevedere: fra tutti, citiamo Marziale che, in due celeberrimi epigrammi, attacca con la sua consueta ironia un vecchio che tenta di nascondere la sua vera età tingendosi i capelli ormai bianchi (Epigrammi III, 43)

XLIII. Mentiris iuuenem tinctis, Laetine, capillis,

tam subito coruus, qui modo cycnus eras.

Non omnes fallis; scit te Proserpina canum:

personam capiti detrahet illa tuo.

E si scaglia contro una donna davvero troppo profumata, che – dice – puzza quasi come il mio cane (Epigrammi III, 55):

LV. Quod quacumque uenis Cosmum migrare putamus

et fluere excusso cinnama fusa uitro,

nolo peregrinis placeas tibi, Gellia, nugis.

Scis, puto, posse meum sic bene olere canem.

Indice